[Media]

Uvod: “U desetom vijeku Bagdad je imao najmanje 800.000 stanovnika i bio je, nakon Konstantinopola, najveći grad svijeta. Rijeka Tigris i sistem kanala omogućili su gradu pristup moru, a njegova trgovina i manufaktura donijeli su veliko bogatstvo. Njegove palate, džamije, škole i javne zgrade bile su svjetsko čudo.” [2]

Bagdad je osnovan za vrijeme vladavine drugog abbasijskog halife El-Mensura (vladao 754. – 775. godine po Isau, alejhis-selam). Nakon dužeg istraživanja, slijedeći tok Tigrisa, sve do Mosula, odlučio je da izgradi kompleks palata na spoju Tigrisa i kanala Sarat. Izgleda da je El-Mensur odabrao upravo ovu lokaciju zbog njenih strateških i geografskih prednosti. [3] Sarat je bio dovoljno dubok kako bi se uspostavio komercijalni saobraćaj i tako je halifa uspio da iskoristi dva velika riječna sistema koje je Sarat povezivao: Tigris i Eufrat. [4]

Prva velika struktura koja je izgrađena bio je poznati okrugli grad koji se zvao Medinetus-selam (Grad mira). Hiljade, ako ne i desetine hiljada, vještih i manje vještih radnika, zanatlija iz udaljenih distrikata i vojnog osoblja bilo je u potrebi za smještajem, uslugama i industrijskim kompleksom koji bi obezbijedio proizvodnju građevinskih materijala. Bagdad je, stoga, dobio atribut trajnosti i prije nego je okrugli grad završen. [5] Okrugli grad imao je četiri kapije, međusobno udaljene jednu arapsku milju, a od svake kapije protezao se jedan glavni put. [6] Četiri kapije okruglog grada bile su:

1. Na jugoistoku, Basranska kapija okrenuta ka predgrađima uzduž obale Tigrisa, odakle su poticali mnogi ogranci kanala Isa.

2. Na jugozapadu, Kufanska kapija odakle je glavni put išao ka jugu, kojim su hadžije išle ka Mekki.

3. Na sjeverozapadu, Sirijska kapija, gdje se glavni put granao. Lijevi ogranak išao je ka Enberu, na Eufratu, a desni ka gradovima na zapadnoj obali Tigrisa, sjeverno od Bagdada.

4. Horasanska kapija, koja je vodila ka glavnom mostu čamaca koji su prolazili rijekom.

Na kraju, velika predgrađa su izgrađena duž ovih puteva, koja će, uskoro, postati dio velike metropole. [8] Vremenom, urbano područje oko zidina okruglog grada raslo je i razvilo se u jedan rastegnuti kompleks, međusobno ovisnih elemenata, svaki sa svojim pijacama, džamijama I mezarlucima. [9]

Tokom historije grada, kretanje Tigrisom usmjeravano je na nekoliko pontonskih mostova koji su mogli biti odsječeni od svojih privezišta, dok su drugi kanali na sličan način služili kao prirodna prepreka u vremenima napada. [10] Riječne veze sa Bagdadom imale su i drugu ulogu. Ibn Rustah je, u 9. vijeku, napisao da su

“prekomorski brodovi iz Indije plovili uz Tigris, iz Basre, te su stoga mogli doći u El-Medain (prije: Ctesiphon), i da bi stigli do tog odredišta, izlazili su iznad Famus-Silha (grad kod kanala Silh, op. prev.) u blizini Bagdada” .[11]

Tokom petovjekovnog abbasijskog hilafeta, plan Bagdada sa svojim predgrađima znatno se promijenio; 836. sjedište hilafeta je preneseno u Samerra’ (سامَرّاء‎), ali je halifa vratio svoj dvor u prethodnu prijestolnicu. Tokom sljedeća četiri vijeka, sve do invazije Mongola 1258., halife su svoje rezidencije gradili na istočnoj obali.

U 10. vijeku, površina koju je Bagdad zahvatao mogla je iznositi 7.000 hektara, što je pet puta više od one koju je zauzimao Konstantinopol u desetom vijeku. [13] Gustina naseljenosti Bagdada mogla je iznositi oko 200 ljudi po hektaru, što daje 1.400.000 stanovnika. Ovome odgovaraju brojke iz drugih izvora.

Bagdad je, uz svoju veličinu, opulencije i ulogu centra hilafeta, bio i prijestolnica islamskog učenja i nauke, i to je tako ostalo sljedećih nekoliko vijekova dok nije uništen 1258. godine u krstaško-mongolskom napadu. Osvrnut ćemo se redom na ovaj sjaj kao i na način na koji je ugašen.

[Media]

Sjaj Bagdada – bagdadske naučne institucije

Vladavina Haruna er-Rešida počela je 786. godine po Isau, alejhis-selam, i generalno se smatra zenitom rasta Bagdada. U sljedećem vijeku, grad je napravio veće civilizacijske korake. Historijski izvori govore o veličanstvenim rezidencijama, izuzetno opremljenim i sa neobičnim elementima, sa zoološkim baščama i fantastičnim mehaničkim uređajima. [15] Naučna slava grada lahko se može vidjeti u činjenici da je bezbroj učenjaka, na ovaj ili onaj način, bilo povezano sa glavnim gradom učenja i nauke – Bagdadom. [16]

Grad je dostigao vrhunac u svijetu u svakom mogućem pogledu i posjedovao je duh inovativnosti u zanatima i industriji. Papir su muslimani prvobitno donijeli iz Kine. Muslimani su ga iz umjetnosti razvili u veliku industriju. [17] U Bagdadu su 793. napravljene mnoge tvornice papira. Do 950., u Bagdadu se snaga vode koristila u procesu mlaćenja vlakana.[18] Iz Bagdada je industrija napredovala na zapad ka Siriji, Egiptu, Sjevernoj Africi i muslimanskoj Španiji. Išla je uporedo sa putem kojim je muslimanska nauka iz Bagdada išla u zapadna islamska područja.

U devetom vijeku, grnčari Bagdada su se, poput onih iz Samerra’a, izdvojili od ostalih pravljenjem, a vjerovatno izumom, glazirane grnčarije; dekoracija je slikana metalnim oksidom na glaziranu glinu i posudu koja je zatim stavljana u zadimljeno i podvrgnuto drugom pečenju, što je reduciralo pigment na tanak sloj metala i davalo glazuri prelijevajući sjaj. [19] Lijepa jednobojna grnčarija proizvedena je na ovaj način, a još ljepša višebojna u zlatnoj, zelenoj, smeđoj, žutoj i crvenoj boji, u stotinu skoro pa tečnih nijansi.

Ova tehnika glaziranja primjenjivana je i na drevnu mesopotamsku umjetnost ukrasnih pločica. [20] Bogate boje ovih kvadrata i njihove harmonične kombinacije davale su jedinstven sjaj mihrabima stotina džamija i nerijetko i zidova palata. [21] Zlatom izvezena svila i polusvila pripisuju se Bagdadu na osnovu natpisa, tehnika i bogatih ukrasa. Jedna značajna ali mala grupa takvih predmeta nalazi su u Muzeju finih umjetnosti u Bostonu. [22] Uprkos malom broju sačuvanih primjeraka, prestiž Bagdada može se mjeriti i njegovim utjecajem na ostale centre. Irački tekstil je stizao u Španiju u 10. vijeku i bio je veoma cijenjen tamo; reputacija je bila toliko velika da je jedna poznata svila, koja se također nalazi u Muzeju finih umjetnosti, dobila pogrešan natpis “proizvedeno u Bagdadu”, iako je proizvedena u Španiji u 11. ili ranom 12. vijeku. [23]

Intelektualni žar Bagdada, kada je bio na vrhuncu svoje slave, može se najbolje izraziti jednim simbolom: bibliotekom. U 13. vijeku, prije nego su Mongoli devastirali grad 1258. godine, Bagdad je imao 36 javnih biblioteka i preko 100 trgovaca knjigama, od kojih su neki bili i izdavači koji su zapošljavali i grupu prepisivača. [24]

Među tim bibliotekama su i El-Me’munova Bejtul-hikme (Kuća mudrosti), osnovana u 8. vijeku; biblioteka univerziteta Nizamija, koji je dobio naziv po svom osnivaču Nizamul-mulku (ubijenom 1092.); biblioteka škole Mustensirije; biblioteka hadisa Muhammed ibnul-Husejna koja je sadržavala kolekciju rijetkih manuskripata čuvanih pod ključem. [25] Biblioteka univerziteta Mustensirije bila je jedna odlična biblioteka, u kojoj su se čuvali rijetki naučni manuskripti. [26] Studentima je bilo dozvoljeno da ih kopiraju i tu svrhu su im obezbjeđivani papiri i pera. [27]

Također, bilo je 100 trgovaca knjigama. [28] Postoje podaci o jednoj privatnoj biblioteci u Bagdadu, s kraja 9. vijeka, za koju je bilo potrebno 120 deva da bi se prebacila sa jednog mjesta na drugo. [29] Jedan bagdadski učenjak je odbio poziciju koja mu se nudila na drugom mjestu jer bi mu bilo potrebno 400 deva da preseli svoju biblioteku. Katalog ove biblioteke ispunjavao je 10 tomova, što je tim više začuđujuće uzme li se u obzir činjenica da je biblioteka francuskog kralja 1300. godine sadržavala samo 400 naslova. [30]

[Media]

U društvu knjiga, učenjaci islama u egzaktnim naukama i filozofiji učestvovali su u ogromnim intelektualnim razmjenama. Oko 970. godine po Isau, alejhis-selam, jedan učenik, od jednog od El-Farabijevih učenika, osnovao je u Bagdadu asocijaciju učenjaka, koja je nama poznata samo po mjestu njenog osnivača – Asocijacija Sidžistani, a koja je diskutirala o filozofskim problemima. [31] Pitanja nacionalnog porijekla ili vjerske pripadnosti nisu postavljana. Izgleda da se ova grupa bavila pitanjima logike i epistemologije, ali njeno postojanje nam ukazuje da su intelektualni napori itekako bili živi u ovoj prijestolnici. [32]

Halifa El-Me’mun (vladao 813. – 833. po Isau, alejhis-selam) sponzorirao je filozofe, filologe, matematičare, ljekare, astronome, hemičare, muhaddise i druge pravnike. [33] U Bagdadu je osnovao jednu vrstu naučne akademije, zvanu Kuća mudrosti (Bejtul-hikme) u sklopu koje su se nalazili i biblioteka i opservatorij. [34] Primarno je to bio prevodilački i istraživački institut, prva naučna akademije svoje vrste. [35] Artz nabraja imovinu poput biblioteke, naučne opreme, biroa za prevođenje i opservatorij. [36] U Bejtul-hikme se podučavalo retoričkoj logici, metafizici i teologiji, algebri, geometriji, trigonometriji, fizici, biologiji, medicini i hirurgiji. [37]

Bagdad je uskoro postao i mjesto u kojem je pokrenuta institucija koja je postala preteča našeg modernog univerzitetskog sistema: medresa. Riječ medresa (turski: medrese, na jeziku naroda Magriba: medersa), često prevedeno kao “teološki koledž”, izvedena je iz arapskog glagola “derese” koji znači “učiti”. [39]

Označava islamsku zgradu, obično pod pokroviteljstvom države, ali često i drugih dobrotvoraca, koja udomljuje učenike i plaćeno nastavno osoblje. [40] Lanac medresa je izgrađen tokom kasnog 11. vijeka u većim gradovima Seldžučkog carstva od strane proslavljenog Nizamul-mulka (ubijenog 1092.) koji je bio vezir dvojice vladara: Alp-Arslana i Malik Šaha. Ove medrese se, u njegovu čast, zovu nizamije.

Za Ebu Šameta, “ove škole, koje je osnovao Nizamul-mulk, poznate su širom svijeta. Nema sela a da u njema nema ove škole…” [42]. Najveća i najveleljepnija je Nizamija u Bagdadu, osnovana 1065. Iz opisa saznajemo da se nalazila između Bab al-Azaj i obale Tigrisa, nedaleko od kapije Besalije gradskog zida. [43] U Nizamiji su predavali slavni predavači, poput velikog teologa El-Gazalija te Behauddina, poznatog historičara Salahuddina el-Ejjubija. [44] Blizu Nizamije nalazio se drugi poznati koledž, Behaija, do koje se nalazila bolnica

Tutuši, nazvana po Tutušu, jednom od seldžučkih vladara koji se borio u krstaškim ratovima (umro je 1114.). [45] Jedan vijek nakon svog osnivanja, Nizamija je još stajala i 1185. posjetio ju je Ibn Džubejr, koji ju je opisao veličanstvenim riječima. [46] Putopisac Ibn Džubejr je u Nizamiji klanjao namaze prvog petka nakon što je došao u Bagdad 1185., i rekao je da je to najveleljepniji koledž od njih 30 koliko je krasilo istočni Bagdad. [47] Ibn Džubejr prenosi da je zadužbina dobijena od posjeda i zakupnina koji su pripadali koledžu bila dovoljna da se daju plate profesorima i da se zgrada održava u dobrom stanju, pored toga što su prihodi išli i u fond za izdržavanje učenjaka slabog imovinskog stanja. [48]

Sam Nizamul-mulk posjećivao je medrese da ispituje učenike i na sebe je preuzimao da najinteligentnije od njih vodi kroz karijeru njihovog izbora. [49] Oni, koje je on smatrao da bi bili dobri nastavnici, su istog trenutka to i postajali. Otvorio bi novu školu, potpuno opremljenu sa bibliotekom, posebno za njih. [50] Prvenstveno je vodio brigu o nastavnicima vjerskih spisa, jer je vjera bila dominantna ideja ovog ovog seldžučkog ministra i predmet njegovog dubokog poštovanja. [51] Stoga, prema Wiet i dr., “koledži i medrese su bili ti koji su oblikovali umove koji će kasnije dati suštinski doprinos otporu i krstašima i Mongolima. Opravdana je tvrdnja da je, politički, medresa spasila islam”. [52]

[Media]

Univerzitet Mustensirija, Bagdad

1234. u Bagdadu je osnovan univerzitet Mustensirija, od strane pretposljednjeg abbasijskog halife El-Mustensira. Njegovog sina, El-Mu’tesima, ubio je Hulagu. Smješten odmah južno od kapije Garaba, na istočnoj istrani Tigrisa u velikom, zidom opasanom, prostorom (poznatom kao Harem ili Sveto mjesto [54]), univerzitet je, kako to opisuju mnogi izvori [55], izgrađen kao dvospratna zgrada. Bila je duguljastog oblika sa velikim, otvorenim dvorištem u središtu. Oko dvorišta nalazile su se sobe za nastavnike i učenike, otvorena ka zasvođenim samostanima. [56] Veoma blizu, Mustensir je obnovio Veliku džamiju Palate (Džami’ul-Kasr), kao i četiri platforme (dikka) na zapadnoj strani minbera. [57]

Na tom mjestu su studenti sjedili i držali rasprave nakon džume. Ostaci ove džamije postoje i danas. [58] Smještaj i hrana bili su obezbijeđeni onima kojima je to trebalo, a kaže se i da je siromašnim učenicima dodjeljivana mjesečna pomoć u iznosu od 1 zlatnog dinara. [59] Učenici su imali medicinsku njegu i finansijsku pomoć uz besplatno školovanje, kao i dnevne obroke od hljeba i mesa koje je obezbjeđivala jedna velika kuhinja. [60] Postojala su i skladišta, hamami, a uz univerzitet se nalazila i bolnica sa dispanzerom i prostorijama za podučavanje medicini. [61] Jedan od kurioziteta institucije bio je i poznati sat sa 12 vrata koja su se otvarale da bi se označili sati. [62] Studenti su podučavani od strane jednog glavnog profesora i njegovih asistenata.

Nastavni plan i program uključivao je ne samo tradicionalnu lingvistiku, pravne i vjerske predmete, nego i aritmetiku, raspodjelu nasljedstva, nadgledanje zemlje, historiju, poeziju, higijenu, uzgajanje životinja i biljaka, kao i druge grane prirodne historije. [63] Postojao je i kurs medicine koji je držao jedan ljekar. [64] Tu su bila i manja odjeljenja od 10 studenata (poput modernih seminara) i bibliotekar sa asistentom i prisutnima. [65] Prema Ibnul-Furatu, biblioteka (darul-kutub) je imala rijetke knjige o raznim naukama. Knjige su bile lahko dostupne svim studentima, bilo za konsultiranje ili kopiranje. Pera i papiri, kao i lampe i ulje, bili su obezbjeđivani. [66]

Halifa El-Mustensir izražavao je veliki interes i ljubav za rad “svojih” institucija, do te mjere da je vršio nadzor skoro svaki dan. Imao je i čardak (menzera) koji se izdizao iznad univerziteta, sa prozorom koji je gledao na jednu od dvorana univerziteta, odakle je gledao zgradu i slušao predavanja profesora i rasprave učenika. [67] El-Mustensir je insistirao na visokim kriterijima za prijem na koledž. Ne više od 308 studenata je primano, a samo 10 su bili studenti medicine. [68] Elgood kaže:

“Međutim, sasvim je evidentno, da je El-Mustensirova koncepcija bio ogroman napredak ne samo u podučavanju medicine, već u edukaciji uopće.” [69]

Prema Hittiju, Mustensirija je skoro jedina zgrada koja je preživjela iz abbasijskih dana i danas se koristi kao carinsko skladište. [70]

El-Hasan el-Bagdadi (radio oko 825.), poznat po svojoj knjizi o mjerenjima sfere, bio je jedan od najranijih učenjaka koji je napravio astronomski opservatorij u svojoj kući. [71] Njegovi savremenici, braća Benu Musa, svoja su posmatranja vršila iz njihove kuće koja se nalazila na rijeci Tigris, proučavajući Ursa Major (Veliki medvjed), mjereći maksimalne i minimalne visine Sunca i posmatrajući pomračenja Mjeseca. [72]

829. završen je prvi opservatorij sponzoriran i finansiran od strane jednog vladara – El-Me’muna. Bio je lociran na Eš-Šemasiji (Bagdad) i bio je povezan sa naučnom akademijom Bejtul-hikme (Kuća mudrosti), koju je, također, izgradio El-Me’mun. Ovaj opservatorij je, stoga, bio jedna velika prekretnica u historiji nauke i astronomije gdje je jedna institucija za naučno posmatranje izgrađena od strane države. U ovom opservatoriju je, 830. godine, pozicija solarnog apogeja bila je određena kao 820 39′. [73] Astronomi El-Me’munova dvora izmjerili su ugao između ose rotacije Zemlje i ekliptične ravni kao 230 33′ i napravljene su tabele kretanja planeta. [74] Naredio je dva mjerenja stepena, kako bi se izmjerio obim Zemlje.

Jedno od tih mjerenja bilo je kod Tadmora, gdje se dobilo da je jedan stepen 56 2/3 arapskih milja, što daje obim Zemlje od 20.400 arapskih milja. Izraženo drugim jedinicama, obim je izračunat računanjem dužine stepena na površini Zemlje, gdje je dobijeno 111,812 km, što daje obim Zemlje od 40.253,4 km (precizne brojke iznose: 40.068 km preko ekvatora, i 40.000,6 km preko polova). [76] Jedna velika mapa svijeta napravljena je za El-Me’muna. [77] Jedan od astronoma bio je Habaš el-Hasib (umro 864.) koji je u Bagdadu, Semarra’u i Damasku posmatrao pomračenja Sunca i Mjeseca i pozicije planeta. Sastavio je astronomske tabele i prvi je računao vrijeme koristeći visinu (zvijezda, op. prev.) pored toga što je uveo pojam sjenke (umbra versa). Također je sastavio tabelu tangensa koja je vjerovatno prvi primjerak svoje vrste. [78]

[Media]

El-Fergani, iz Fergane (antička Sogdijana, današnji Uzbekistan), bio je jedan od astronoma halife El-Me’muna. Pisao je o astrolabu, objašnjavajući matematičku teoriju koja stoji iza njega i ispravljajući pogrešne geometrijske konstrukcije centralnog diska. [79] Njegova najpoznatija knjiga, “Kitab fi harekatis-samewije we džami’i ‘ilmin-nudžum,” sadrži 30 poglavlja, gdje se, između ostalog, opisuje nastanjeni dio Zemlje, veličina Zemlje te udaljenost nebeskih tijela od nje i njihova veličina. El-Fergani je ispravio Ptolomeja u nekoliko stvari. [80] Njegov Compendium astronomije je preveden na latinski do strane Gerarda od Cremone i Jovana od Sevilje (lat: Johanes Hispalensis).

Još jedna naučna institucija Bagdada bila je bolnica. Pokušaj reproduciranja detalja o svim bagdadskim bolnicama tokom dana slave ovog grada, zahtijevao bi poseban rad. Stoga ćemo se fokusirati na neke takve institucije i njihove dominantne osobine. Ministar Ebul-Hassan je 914. godine osnovao bolnicu u bagdadskoj četvrti El-Harbija, blizu mezara Ahmeda ibn Hanbela. Sve troškove izgradnje preuzeo je na sebe. Kao načelnika u ovoj bolnici postavio je svog ljekara Ebu Osmana Saida ibn Jakuba ed-Dimeškija, koji je u to vrijeme bio načelnik drugih bolnica u Bagdadu, Mekki i Medini. [81]

918. je halifa El-Muktedir Billah naredio Sinnanu ibn Sabatu da izgradi novu bolnicu. Za lokaciju bolnice izabrao je dio grada kod Sirijske kapije, u četvrti koja se nalazila u najzapadnijem dijelu Bagdada, i nazvao je bolnica El-Muktediri. [82] Halifa je iz svojih privatnih novčanih sredstava izdvajao 200 dinara mjesečno kao podršku bolnici. S obzirom na spisak istaknutih ljekara koji su bili dio osoblja bolnice, ovo mora da je bila jedna od velikih bolnica Bagdada. Issa Bey spominje dvojicu poznatih. Prvi je bio Džebrail ibn Bahtišu, dvorski ljekar halife. Došao je iz Džundi-Šapura i proveo je nekih 30 godina u Bagdadu. Sedmično je provodio dva dana i dvije noći u bolnici vodeći brigu o pacijentima i proučavajući ih. [83] Drugi ljekar je bio Er-Razi, o kome Issa Bey kaže:

“Er-Razi je bespogovorno bio najveći naučnik svoga vijeka, jer je poznavao sve nauke, pogotovo medicinsku. Bio je čovjek najvišeg položaja, darežljiv, pun simpatije prema siromašnim i njihovim bolesnim, o kojima je mnogo brinuo i kojima je udjeljivao hranu i milostinju.” [84]

Napomena: Ovo je prijevod odlomka iz “Baghdad”,
autor: Salah Zaimeche, PhD, glavni urednik: Lamaan Ball, pomoćni urednik:
Rumeana Jahangir, produkcija: Aasiya Alla.